Ας δούμε πιο κριτικά το μύθο του Πρωταγόρα. Είναι ανάγκη ιδιαίτερα να επισημάνουμε ορισμένες ανακόλουθες και αντιφατικές απόψεις ή απόψεις που με σημερινά κριτήρια δεν πείθουν ούτε έχουν κάποια επιστημονική αξία. Σημειώνουμε μερικές:
1. Τοποθετείται στο μύθο η εμφάνιση της τεχνικής («τῆς ἐντέχνου σοφίας σύν πυρί») πριν από τη συγκρότηση των πόλεων. Οι άνθρωποι άρχισαν να φτιάχνουν «οἰκήσεις καί ἐσθήτας καί ὑποδέσεις καί στρωμνάς» (κατοικίες και ρούχα και παπούτσια και κλινοσκεπάσματα), προτού φτιάξουν κοινωνία. Και όμως η τεχνική (ή τεχνολογία) δεν μπορεί να νοηθεί έξω από την οργανωμένη κοινωνία. Η τεχνική προϋποθέτει συνεργασία και καταμερισμό εργασίας στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας. Ούτε «εὐπορία τοῦ βίου» (αφθονία μέσων ζωής) θα ήταν δυνατή έξω από τον οργανωμένο κοινωνικό βίο.
2. Τοποθετεί ο μύθος την εμφάνιση της θρησκείας και της θρησκευτικής τέχνης και λατρείας πριν από τη συγκρότηση της πόλης. Η θρησκεία είναι ένα κατεξοχήν κοινωνικό φαινόμενο. Δεν θα μπορούσε να εμφανισθεί την εποχή που οι άνθρωποι «ᾤκουν σποράδην». Η θρησκευτική λατρεία ήταν μια δημόσια υπόθεση. Και η θρησκευτική τέχνη μόνο μέσα σε μια οργανωμένη και «πολιτισμένη» κοινωνία θα μπορούσε να αναπτυχθεί. Δεν θα ήταν δυνατό μικρές ανθρώπινες ομάδες που κυνηγιούνταν από τα θηρία και έκαναν σκληρό αγώνα επιβίωσης να φτιάχνουν βωμούς και αγάλματα των θεών[1]. Ένας άνθρωπος, που ζούσε στην Αθήνα και έβλεπε πόσο στενά συνδεδεμένη ήταν η θρησκεία με την πόλη, ήταν αδιανόητο να υποστηρίζει τέτοιες απόψεις. Και όμως εδώ ο Πρωταγόρας τις υποστηρίζει ή τουλάχιστον τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας να τις υποστηρίζει.
3. Πιο παράξενο ακόμη είναι να παρουσιάζεται η διαμόρφωση της γλώσσας πριν από τη συγκρότηση κοινωνίας και να θεωρείται αποτέλεσμα της «ἐντέχνου σοφίας σύν πυρί». Η γλώσσα είναι κατάκτηση της οργανωμένης κοινότητας και προήλθε από την ανάγκη της επικοινωνίας και της διανθρώπινης συνεννόησης. Δεν είναι δυνατό να ήταν απόρροια της τεχνικής ανάπτυξης. Θα ήταν δυνατό επίσης να συνδεθεί η γλώσσα με την ανθρώπινη νόηση, με τη λογική φύση των ανθρώπων. Ο Πρωταγόρας όμως δε μιλά για την ανθρώπινη νόηση, που είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα, παρά το γεγονός ότι σε ένα σημείο τα άλλα ζώα χαρακτηρίζει άλογο, δηλ. ζώα που δεν έχουν «λόγον», σκέψη και νόηση. Το πιθανότερο είναι να δέχεται ο Πρωταγόρας ότι ο Προμηθέας έδωσε και τη σκέψη στους ανθρώπους, όπως όλες τις τέχνες, ακόμη και την τέχνη του λόγου, τουλάχιστον «δυνάμει». Την ιδέα αυτή είχε εκφράσει ήδη ο Αισχύλος στην τραγωδία «Προμηθεύς δεσμώτης». Στους στίχους 476-77 ο τιτάνας λέει: «Ενώ πρώτα σαν τα μωρά (οι άνθρωποι) ήταν, νου τους έβαλα και φρένες» (μετάφρ. Ι. Γρυπάρη). Βρήκε για λογαριασμό τους ακόμη και τον αριθμό και «γραμμάτων συνθέσεις».
Γενικά αυτό που γίνεται φανερό στον μύθο είναι ότι η τεχνική και ο τεχνικός πολιτισμός προηγήθηκαν από τον πνευματικό πολιτισμό. Πρώτα αναπτύχθηκαν οι πρακτικές τέχνες και έπειτα η θρησκεία, η τέχνη, η γλώσσα, η πολιτική. Πάνω όμως από τον τεχνικό πολιτισμό τοποθετεί ο Πρωταγόρας την πολιτική τέχνη. Πάνω απ’ όλες τις τέχνες στέκεται η πολιτική. Ο τεχνικός πολιτισμός αποδείχτηκε ανεπαρκής. Έλυσε τα οικονομικά προβλήματα των ανθρώπων, δεν μπόρεσε όμως να οδηγήσει στον οργανωμένο κοινωνικό βίο ούτε ήταν δυνατό να εξασφαλίσει τη βιολογική επιβίωση των ανθρώπων, να τους γλιτώσει από τον κίνδυνο των άγριων ζώων. Παρά το γεγονός ότι με τη βοήθεια της τεχνικής θα μπορούσαν οι άνθρωποι να κατασκευάσουν όπλα, ωστόσο δεν είχαν αναπτύξει την πολεμική τέχνη, η οποία είναι μέρος της πολιτικής. Πιο αναγκαία λοιπόν και ανώτερη από την τεχνική είναι η πολιτική τέχνη κατά τον Πρωταγόρα, η οποία εμφανίστηκε ή δόθηκε τελευταία στους ανθρώπους[2]. Γενικά, η σειρά με την οποία εμφανίζονται οι πολιτιστικές δραστηριότητες των ανθρώπων είναι:
β. η δημιουργία της θρησκείας και της (θρησκευτικής) τέχνης,
γ. η δημιουργία της γλώσσας,
ε. η απόχτηση της πολιτικής τέχνης.
Από τα πιο πάνω στοιχεία αυτό που έχει σχέση με το συζητούμενο θέμα, δηλ. το θέμα του διδακτού της αρετής, είναι η πολιτική τέχνη. Ποια λύση όμως δίνει ο Πρωταγόρας στο πρόβλημα του διδακτού της πολιτικής αρετής με τον μύθο του; Απλώς λέει ότι η πολιτική τέχνη «ἦν παρά τῷ Διί» (έμενε κοντά στον Δία) και χαρίστηκε με θέληση του θεού στους ανθρώπους. Μοιράστηκε μάλιστα σε όλους τους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα μοιράστηκαν η αιδώς και η δίκη που αποτελούν το θεμέλιο της πολιτικής αρετής και της πολιτικής τέχνης. Είναι όμως επιστημονική εξήγηση αυτή για το πώς δημιουργήθηκε η πολιτική τέχνη ή μια καθαρά μυθολογική παρουσίαση του θέματος; Τι σημαίνει ότι η πολιτική κατοικούσε κοντά στον Δία; Αν αυτό δεν είναι μια χοντροκομμένη προσωποποίηση για τα δικά μας κριτήρια, είναι οπωσδήποτε αναφορά στη θρησκευτική πίστη ότι η Δίκη ήταν θεότητα, κόρη του Δία, και η Αιδώς «σύνθακος θρόνων» του Δία και σύντροφος της Δίκης, της Νεμέσεως[5]. Έπειτα τι σημαίνει ότι ο θεός έδωσε στους ανθρώπους την πολιτική τέχνη; Πώς την έδωσε; Πάντως δεν τη δίδαξε. Ο Δίας έστειλε τον « Ἑρμῆν ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδώ τε καί δίκην», ο Ερμής «δίδωσι δίκην καί αἰδώ», η δίκη και η αιδώς μοιράζονται, «νέμονται» στους ανθρώπους. Μόνο η φράση «δίκην δη και αιδώ οϋτω ϋώ έν τοις όνϋρώποις», που βάζει ο Πρωταγόρας στο στόμα του Ερμή, σημαίνει ίσως ότι ο θεός βάζει τη δίκη και την αιδώ μέσα στις ψυχές των ανθρώπων, για να τις έχουν σαν έμφυτο κτήμα τους. Κάτι τέτοιο όμως αποκλείεται, γιατί η διανομή της αιδούς και της δίκης συνδέεται με τη διανομή των τεχνών, οι οποίες δεν είναι δυνατό να τεθούν μέσα στην ψυχή των ανθρώπων, αλλά να διδαχτούν και, στη μυθολογική γλώσσα, να «μοιραστούν». Ο Ερμής αναφέρεται σε μια διανομή των τεχνών που έγινε από τον κλέφτη τους, τον Προμηθέα, και όχι από κάποιον θεό με έγκριση ή εντολή του Δία. Οι τέχνες μοιράστηκαν από τον Προμηθέα μαζί με τη φωτιά, αν και δεν δηλώθηκε ότι μοιράστηκαν με βάση την αρχή του καταμερισμού της εργασίας. Αυτό λέγεται για πρώτη φορά από τον Ερμή («Νενέμηνται δέ -αἱ τέχναι- ὧδε· εἷς ἔχων Ἱατρικήν πολλοῖς ἱκανός ἰδιώταις, καί οἱ ἄλλοι δημιουργοί», δηλ. ένας που πήρε την ιατρική τέχνη επαρκούσε για πολλούς μη γιατρούς, το ίδιο και οι άλλοι τεχνίτες).
Ας υποθέσουμε όμως ότι είτε διδάχτηκαν η αιδώς και η δίκη είτε τέθηκαν μέσα στην ψυχή των ανθρώπων. Τότε δημιουργούνται δυο προβλήματα:
α) αφού είναι πια έμφυτες μέσα στην ανθρώπινη ψυχή η αιδώς και η δίκη, ποιο νόημα έχει η απειλή του Δία «καί νόμον θές παρ’ ἐμοῦ τόν μή δυνάμενον αἰδοῦς και δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»; Ήταν δυνατό να αποκρούσει κανείς τη θεϊκή προσφορά, να ξεριζώσει από μέσα του την αιδώ και τη δίκη ή να μη τις δεχτεί καθόλου; Και
β) αφού δόθηκαν σε όλους ανεξαίρετα η αιδώς και η δίκη, τα στοιχεία δηλ. της πολιτικής αρετής, και όλοι τα γνωρίζουν, για ποιο λόγο χρειάζεται να διδαχτούν; Στο μύθο δεν αναφέρεται ότι υπάρχει η περίπτωση να ξεχνούν οι άνθρωποι την πολιτική αρετή και ότι συνεπώς είναι ανάγκη να διδάσκεται συνέχεια και να ανανεώνεται η γνώση της. Αναφέρεται μόνο η αδυναμία μερικών για «μετοχή» στην αιδώ και τη δίκη. Της αδυναμίας αυτής δε δηλώνονται τα αίτια, δε λέγεται δηλ. αν πρόκειται για φυσική αδυναμία, για την ανθρώπινη ελευθερία και αυθαιρεσία που απωθεί το δώρο του θεού κλπ.
Τελικά φαίνεται ότι ο μύθος μιλά περισσότερο εναντίον της άποψης του Πρωταγόρα. Αφού σε όλους δόθηκε η πολιτική αρετή και όλοι την κατέχουν, δεν έχει νόημα η διδασκαλία της ούτε η ύπαρξη δασκάλων της πολιτικής αρετής.
[1] Ο Nestle υποστηρίζει ότι οι λέξεις «βωμοί» και «αγάλματα» χρησιμοποιούνται για να δηλωθούν ακόμη και εντελώς πρωτόγονες μορφές λατρείας. Βωμός θα μπορούσε να είναι κάθε υπερυψωμένο έδαφος πάνω στο οποίο πρόσφεραν θυσίες, ενώ το άγαλμα θα μπορούσε να είναι ένα ακατέργαστο είδωλο χωρίς ανθρώπινη μορφή.
[2] Το ότι η πολιτική τέχνη ήταν πιο σπουδαία και πιο αναγκαία για τους ανθρώπους δείχνει και το ότι αυτή ακριβώς ήθελε να κλέψει ο Προμηθέας, αλλά δεν πρόφταινε («οὐκέτι ἐνεχώρει»· ήταν η ημέρα κατά την οποία έπρεπε ο άνθρωπος να βγει «ἐκ γῆς εἰς φῶς») ούτε μπορούσε, γιατί η πολιτική κατοικούσε κοντά στον Δία και τη φύλαγαν «φοβεροί φύλακες», το Κράτος και η Βία. Στο κείμενο δίνεται η εντύπωση ότι σκοπός του Προμηθέα ήταν να κλέψει και τη φωτιά από το εργαστήρι του Ηφαίστου και την πολιτική τέχνη από το παλάτι του Δία. Το ότι όμως ο Πρωταγόρας επανέρχεται για δεύτερη φορά στο θέμα της κλοπής της φωτιάς («κλέπτει ᾿Ηφαίστου καί Ἀθηνᾶς τήν ἔντεχνον σοφίαν σύν πυρί», και πιο κάτω «εἰς δέ τό τῆς Ἀθηνᾶς καί Ἠφαίστου οἴκημα τό κοινόν... λαθών εἰσέρχεται καί κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην...») σημαίνει ότι τελικά ο Προμηθέας περιορίστηκε στην κλοπή της φωτιάς, ότι η κλοπή της φωτιάς ήταν η μόνη δυνατότητα που είχε.
[3] Ο Προμηθέας έδωσε στον άνθρωπο (ήδη προτού βγει από το υπόγειο εργαστήρι των θεών) και τη φωτιά και τις τέχνες: «κλέπτει ᾿Ηφαίστου τήν ἔντεχνον σοφίαν σύν πυρί (δηλ. τη μεταλλουργική) και την της Ἀθηνᾶς», δηλ. τις άλλες τέχνες, π.χ. την οικοδομική, την τέχνη της γεωργίας και άλλες ειρηνικές τέχνες που είχε εφεύρει και προστάτευε η Αθηνά. Τη φωτιά ο Προμηθέας την πρόσφερε, ενώ τις τέχνες ασφαλώς θα τις δίδαξε.
[4] Την αξιοποίηση των τεχνών και την κάλυψη των αναγκών αναφέρει ο Πρωταγόρας μετά τη δημιουργία της θρησκείας, της τέχνης και της γλώσσας, ενώ ασφαλώς θα προηγήθηκαν (βλ. 32 ΙΕ). Κατά τον Πρωταγόρα οι άνθρωποι βιάστηκαν να φτιάξουν πρώτα θρησκεία και ύστερα να φροντίσουν για τις υλικές τους ανάγκες. Έπρεπε να δείξουν πρώτα την ευγνωμοσύνη τους στους θεούς. Ακόμη και η γλώσσα διαμορφώθηκε πριν από την ανάπτυξη των πρακτικών τεχνών και στα γρήγορα («φωνήν καί ὀνόματα ταχύ διηρθρώσατο -ὁ ἄνθρωπος - τῇ τέχνῃ»). Ο Πρωταγόρας αγνοεί την έννοια της εξέλιξης της γλώσσας στο σημείο αυτό. Οπωσδήποτε όμως πίστευε ότι η πρώτη γλώσσα των ανθρώπων ήταν διαφορετική από την ελληνική, αν και στο μύθο είναι φυσικό όλα να «ελληνικοποιούνται».
[5] Η πίστη αυτή εκφράζεται για πρώτη φορά καθαρά στον Ησίοδο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου