α) Ο μύθος
Υποστηρίζεται ότι ο μύθος που διηγείται ο Πρωταγόρας περιεχόταν στο έργο του που είχε τον τίτλο Περί της εν αρχή καταστάσεως (η αρχική κατάσταση του κόσμου και της ανθρώπινης κοινωνίας). Άλλοι υποθέτουν ότι ο Πλάτωνας στο διάλογό του κάνει μια διασκευή εκείνων που θεωρητικά ανέπτυσσε ο Πρωταγόρας στο πιο πάνω έργο του, παρουσιάζοντάς τα με τη μορφή ενός μύθου. Ποια λογική αξία όμως μπορεί να έχει ο μύθος που βάζει στο στόμα του Πρωταγόρα ο Πλάτωνας; Ποια λογική αξία μπορεί να έχει γενικά ένας μύθος; Είναι γνωστό ότι ο μύθος παρουσιάζεται εκεί που δεν είναι δυνατός ο λόγος, εκεί που δεν είναι δυνατό να δοθεί μια λογική και επιστημονική ερμηνεία των φαινομένων ή των γεγονότων. Ο μύθος καταφεύγει στο υπερφυσικό, στις εικόνες, στις μεταφορές και στις υπερβολές. Στο μύθο όλα γίνονται με την παρέμβαση θεϊκών και υπερφυσικών δυνάμεων, όλα εξηγούνται με την έννοια του θαύματος. Λέγεται συνήθως ότι και ο μύθος έχει μέσα του έναν πυρήνα αλήθειας. Η αλήθεια του μύθου μπορεί να αποκαλυφθεί με τη λεγόμενη «απομυθοποίηση» ή «απομύθευση». Είναι όμως δυνατό ένας μύθος να αστοχεί τελείως στην προσπάθεια του να εξηγήσει κάτι και να μην έχει καμιά ερμηνευτική αξία, αλλά να είναι προϊόν μιας πλούσιας και αυθαίρετης φαντασίας. Το μύθο χρησιμοποιεί και ο Πλάτωνας στις περιπτώσεις που κρίνει ανεπαρκή τη λογική ερμηνεία ενός προβλήματος. Σε ορισμένα ζητήματα, αν δεν μπορούμε να βρούμε κάτι με τον «λόγον», αν δεν μπορούμε να βρούμε λογικές λύσεις και εξηγήσεις, καταφεύγουμε στο μύθο και στην πίστη, ακόμη και σε «γραώδεις μύθους», μύθους που λένε οι γριές (Γοργίας 527 Α). Και ο Πρωταγόρας, όπως βλέπουμε, δείχνει συμπάθεια στους μύθους, τους βρίσκει χαριτωμένους· αντιστρέφει όμως τη σειρά: πρώτα διηγείται το μύθο και ύστερα καταφεύγει στον «λόγον». Δίνει την εντύπωση ότι χειρίζεται το μύθο σαν υπόβαθρο του λόγου, όχι σαν συμπλήρωμα του. Ο μύθος περιέχει βασικές αλήθειες τις οποίες ο λόγος είναι υποχρεωμένος να λάβει υπόψη.
Όσο αφορά τον μύθο του Πρωταγόρα για την αρχική κατάσταση του κόσμου και της ανθρώπινης κοινωνίας, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν είναι ένας πρωτότυπος μύθος, επινοημένος από τον Πρωταγόρα. Η κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα ήταν ένας παλιός και γνωστός μύθος που συναντιέται ήδη στον Ησίοδο. Τον χρησιμοποίησε και ο Αισχύλος σαν θέμα τραγωδιών του. Μόνο ορισμένες λεπτομέρειες για την αρχική κατάσταση των ανθρώπων και ως ένα σημείο η ιδέα της μετάδοσης της πολιτικής τέχνης στους ανθρώπους από τον Δία ανήκουν στον Πρωταγόρα. Αν κρίνουμε τον πρωταγόρειο μύθο από την άποψη του περιεχομένου και της αλήθειας που περιέχει, μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένα θετικά στοιχεία, που στέκουν και με σημερινά κριτήρια ή οπωσδήποτε είναι αξιόλογα. Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής:
1. Ο μύθος περιέχει ορισμένες φιλοσοφικές και κοσμολογικές ιδέες. Τέτοια είναι η ιδέα ότι οι ζωντανοί οργανισμοί αποτελούνται από χώμα και φωτιά («ἐκ γῆς καί πυρός») και από «ὅσα πυρί καί γῇ κεράννυται» (όσα μπορούν να αναμιχθούν με φωτιά και χώμα), δηλ. από νερό και αέρα[1], συνολικά από τέσσερα στοιχεία. Η θεωρία αυτή θυμίζει τη φιλοσοφία του Εμπεδοκλή ή και του Παρμενίδη, αν δεχτούμε ότι ο Πρωταγόρας προβάλλει το χώμα και τη φωτιά σαν τα δυο πιο βασικά στοιχεία. Ταυτόχρονα βλέπουμε ότι η βιολογική ζωή έχει μια αρχή, δεν είναι αιώνια. Κάποτε δεν υπήρχε. Υπήρχαν μόνο θεοί. «῏Ην γάρ ποτέ χρόνος, ὅτε θεοί μέν ἦσαν, θνητά δέ γένη οὐκ ἦν». Η φράση «θεοί ἦσαν» έρχεται σε αντίθεση με τη διατύπωση του Πρωταγόρα «περί θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ᾿ ὡς εἰσίν οὔθ᾿ ὡς οὐκ εἰσίν» (για τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν). Σε ένα μύθο όμως μπορεί ο Πρωταγόρας να μιλά για θεούς, δημιουργούς όλων των ζωντανών οργανισμών και του ανθρώπου. Δε λέει ότι είναι αιώνιοι οι θεοί· απλώς υπήρχαν σε μια περίοδο που δεν είχαν την τύχη να υπάρχουν «θνητά γένη». Όλα φαίνεται να τα κανονίζει η Ειμαρμένη («ἐπειδή καί τούτοις χρόνος ἦλθεν εἰμαρμένος γενέσεως»). Μια αόρατη και άγνωστη ειμαρμένη καθορίζει το χρόνο γένεσης και των θεών και των ζώων, και των αθάνατων όντων και των θνητών. Οι αθάνατοι θεοί δε σημαίνει ότι ήσαν αιώνιοι, αλλά ότι πλάστηκαν και τους δόθηκε το χάρισμα να μη πεθαίνουν ποτέ. Όλα γίνονται μέσα στη διάρκεια του χρόνου, αν και η φράση «῏Ην γάρ ποτέ χρόνος..» ήταν μια τυπική φράση με την οποία άρχιζε ένας μύθος, κάτι ανάλογο με το «Μια φορά κι έναν καιρό...» που χρησιμοποιούμε σήμερα στα παραμύθια.
2. Ο μύθος περιέχει ορισμένες βιολογικές αλήθειες:
α) μιλά για τον νόμο της αναπλήρωσης· η αδυναμία σε ορισμένα ζώα αναπληρώνεται με την ικανότητα για γρήγορο τρέξιμο για να αποφεύγουν τον κίνδυνο, και με «πολυγονία», με την ικανότητα να αφήνουν πολλούς απογόνους, για να μη διατρέχουν τον κίνδυνο του αφανισμού από τα ισχυρότερα ζώα. Ο μηχανισμός της αναπλήρωσης δεν προήλθε από τον αγώνα των ζώων για επιβίωση (όπως υποστήριξε στα νεότερα χρόνια ο Δαρβίνος και δεχόμαστε σήμερα), αλλά ήταν ένα δώρο του Επιμηθέα που δόθηκε από την αρχή για ένα συγκεκριμένο σκοπό. Γίνεται δηλ. τελολογική θεώρηση του φαινομένου της αναπλήρωσης. Δίνονται απλώς στα ζώα ορισμένες ικανότητες από ένα τιτάνα και για κάποιο σκοπό και δεν κατακτώνται «εκ των υστέρων», ύστερα από προσπάθειες και εξάσκηση των ζωντανών οργανισμών,
β) Αναφέρονται στον μύθο τα φαινόμενα της εξαφάνισης και της διατήρησης των ειδών: «μή τι γένος ἀϊστωθείη» (για να μην εξαφανιστεί κάποιο είδος) - «σωτηρίαν τῷ γένει πορίζων» (εξασφαλίζοντας σωτηρία στο συγκεκριμένο είδος),
γ) Εκφράζεται η ιδέα της ισορροπίας στη φύση (τουλάχιστον ανάμεσα στα ζώα) με τελικό σκοπό να διατηρούνται όλα τα ζωικά είδη.
δ) Τονίζεται το γεγονός ότι ο άνθρωπος ήταν το λιγότερο εξοπλισμένο από όλα τα ζώα, το βιολογικά πιο ανίσχυρο («γυμνός, ἀνυπόδητος, ἄστρωτος, ἄοπλος»), στο έλεος των σαρκοβόρων θηρίων. Αυτό ήταν ένα λάθος του Επιμηθέα που ξόδεψε τις δυνάμεις, τις έδωσε στα άλλα ζώα, χωρίς να το καταλάβει. Το λάθος διορθώθηκε με δωρεά στους ανθρώπους της φωτιάς και των τεχνών από τον Προμηθέα. Ο τεχνικός πολιτισμός ήρθε να αναπληρώσει τη φυσική αδυναμία του ανθρώπου. Χωρίς την τεχνική η επιβίωση των ανθρώπων θα ήταν προβληματική.
3. Στο μύθο γίνονται ορισμένες «κοινωνιολογικές» παρατηρήσεις που αφορούν την αρχική κατάσταση της ανθρώπινης κοινωνίας. Στην αρχή οι άνθρωποι «ὤκουν σποράδην», δηλ. σαν σκόρπιες ομάδες. Ο παράγοντας που τους ανάγκασε να συγκροτήσουν κοινωνία («πόλεις») ήταν ο κίνδυνος από τα θηρία[2]. Η κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων ήταν προβληματική, γιατί δεν είχαν την πολιτική τέχνη. Εξαιτίας της έλλειψης της πολιτικής τέχνης οι άνθρωποι είχαν την τάση να αδικούν ο ένας τον άλλον. Αυτή η κατάσταση δεν ήταν υποφερτή. Οι άνθρωποι διέλυαν την κοινωνική τους συμβίωση. Ο κίνδυνος όμως ήταν μπροστά τους: κατασπαράσσονταν από τα άγρια θηρία που ήταν ισχυρότερά τους. Πραγματικά υπήρχε κίνδυνος ολοκληρωτικού αφανισμού των ανθρώπων. Τη στιγμή αυτή παρεμβαίνει ο Δίας και δίνει τη λύση στο πρόβλημα. Έστειλε στους ανθρώπους μέσω του Ερμή την «αἰδώ καί τἠν δίκην», που αποτελούν τη βάση της πολιτικής τέχνης και εξασφαλίζουν τη συνοχή των ανθρώπινων ομάδων. Η αιδώς και η δίκη μοιράστηκαν σε όλους τους ανθρώπους ανεξαίρετα και επιβλήθηκε η υποχρέωση με ποινή θανάτου όλοι να κρατούν μέσα τους τα δώρα αυτά.
[1] Το νερό ανακατεύεται με το χώμα και ο αέρας με τη φωτιά. Την ανάμιξη των τεσσάρων στοιχείων κάνουν οι θεοί που πλάθουν τα ζώα σε κάποιο εργαστήριο βαθιά στη γη. Στη συνέχεια τα οδηγούν πάνω στη γη και στο φως της ημέρας, αφού προηγουμένως ο Προμηθέας και ο Επιμηθέας τα εξόπλισαν με τις απαραίτητες δυνάμεις. Ανάμεσα στα ζώα ήταν και ο άνθρωπος.
[2] Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του (369 Β) σαν λόγο σύμπηξης της κοινωνίας θεωρεί όχι τον κίνδυνο από τα θηρία, αλλά τη μεγάλη ποικιλία των υλικών αναγκών που έχει ο άνθρωπος και που δεν μπορεί να τις καλύψει μόνος του: «Γίγνεται πόλις... επειδή τυγχάνει ἡμῶν ἕκαστος οὐκ αὐτάρκης, ἀλλά πολλῶν ἐνδεής».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου